• 26 ноября 2024
logo
флаг Адыгеи герб Адыгейска
ГущыIэжъхэр лъэпкъым игъунджэх

ГущыIэжъхэр лъэпкъым игъунджэх

Зижабзэ баеу, зижабзэ гупшысэ куу зыхэлъ цIыфым уемыхъопсэн плъэкIрэп.IупкIэу, зэгъэфагъэу, жъынчэу ныдэлъфыбзэр зыгъэбзэрабзэрэр гущыIэгъу зыпфэхъукIэ гуапэ пщэхъу, убгъодэкIыжьынэу уфаеп. «Адыгабзэм ишIу елажьэ» ащ фэдэм фаIо. Адэ сыда тижабзэ къэзгъэкIэракIэрэр, къэзгъэбайрэр? Ахэр гущыIэ Iэтыгъэхэр, зэгъэпшэнхэр, гущыIэжъхэр арых.

Адыгэ IорыIуатэхэм азыныкъо лъапсэу, тиныдэлъфыбзэ хэхьагъэхэу, гущыIэ псыхьагъэ щэрыохэу, лъэпкъым ихэбзэ-зекIокIэ–зэхэтыкIэ къыраIотыкIэу, щыIэныгъэм ылъэныкъо пстэухэри къагъэлъагъоу щытых гущыIэжъхэр.

Ахэм анахь къахэщрэ нэшанэу щытыр, цIыфыр рагъэгупшысэу, акъылэгъу фэхъухэу, сыдрэ Iофи еплъыкIэу фыуиIэн фаемкIэ уагъэсэнэу мурад зэряIэр ары. ГущыIэжъхэр лъэпкъым идунэе еплъыкIэ къыраIотыкIы.

Адыгэхэр сыдигъокIи нахьыжъхэр агъэлъапIэхэу, шIу алъэгъухэу, шъхьэкIафэ афашIэу щытых. Ащ фэгъахьыгъэх мы гущыIэжъхэр: Уижъ ыIорэр шIэ, уикIэ ышIырэр шхы; Зинахьыжъ едэIурэм иIоф мэкIуатэ; Жъым еубз, кIэр гъэгушху; Нахьыжъ зиIэм унашъо иI; Нахьыжъым кIэлъыджэхэрэп, лъэкIох нахь; Жъым ыгъашIэрэр шIомакI, кIэм ышIэрэр шIуаб; пэмыкIхэри.

Адыгэхэм ижъым къыщыублагъэу бзылъфыгъэм шъхьэкIафэ фашIы, агъашIо, шIу алъэгъу, фэсакъых. Дэхагъ, шъэбагъ, зекIокIэ дах, Iушъэбагъ, гукIэгъу зыфэпIощт шэнхэр бзылъфыгъэм фэгъахьыгъэхэу нахьыбэрэмкIэ жабзэм щагъэфедэх. Бзылъфыгъэр ны, шъхьэгъус, шыпхъу. ХьакIэ къихьэмэ уигъэукIытэжьрэп, исыбыйхэм афэхьалэл, дахэу епIух, лъэпкъыр лъегъэкIуатэ, къин ухафэмэ къыпкъоуцо. Бзылъфыгъэм щымыукIытэрэм напэ иIэп; Бзылъфыгъэр зыдэщысым сэр щырахырэп; Бзылъфыгъэм шым ихьылъэ лъэханэ; ШъузышIу зиIэм игукъао щэчыгъошIу; ШъузышIур IэпэчIэгъанэ щыкIэрэп; ШъузышIу иIанэ зэтет, нэмыкIхэри.

Анахь шэн дэгъоу тилъэпкъ хэлъмэ ащыщыр хьакIэр зэрякIасэр ары, ащ дахэу зэрэпэгъокIхэрэр, лъытэныгъэшхо зэрэфашIырэр ары.

ХьакIэмрэ бысымымрэ зэфыщытыкIэу яIэр мы гущыIэжъхэм дэгъоу хагъэунэфыкIы, хьакIэм узэрэдезекIощтым ишапхъэ игъэкIотыгъэу къагъэлъагъо: Адыгэм анахь тхьымыкIэри бысым; ШышIоIу зыдэтым хьакIэщ дэд; Адыгэ хьакIэр пытапIэ ис; ХьыкIэр апсэкIэ къаухъумэ; ХьакIэм рызыкъ къыдакIо; ХьакIэу къыпфакIоми уиджэгъогъу, ар ныбджэгъу, нэмыкIхэри.

Шъыпкъэныгъ, шъыпкъэIон, гущыIэу птырэр бгъэшъыпкъэжьын зыфэпIощтхэм адыгэхэр сыдигъуи лъэшэу апылъыгъэх. Ар къаушыхьаты мы гущыIэжъхэм: Шъыпкъэр дышъэм нахь лъапI; Узафэмэ улъэш; Чэтэ чIэгъми шъыпкъэр щыIу; Хыем гъогу егъоты; Шъыпкъэр-пкъэу, нэмыкIхэри.

Тятэжъ пIашъэхэм къытфыщанагъэу шэн дэгъу тхэлъ. Ар ныбджэгъуныгъэр, зэкъошныгъэр. Ахэмэ уафэшъыпкъэмэ къыпфашIэжьыщтым гъунэ иIэп. Сыда пIомэ адыгэхэр яшъхьафитныгъэ фэбанэхэзэ, ячIыгу къаухъумэзэ къиныбэ алъэгъугъ. Пыйхэр бэрэ къатебанэщтыгъэх, ячылэхэр агъэстыщтыгъэх. Ахэм уябэныным пае узэдемыIэжьэу пIэ зэкIэмыдзагъэмэ хъущтыгъэп. Ары ныбджэгъуныгъэ-зэкъошныгъэм уасэу ратырэр къагъэлъагъоу адыгэ гущыIэжъыби зыкIыщыIэр. ГущыIэм пае: Ныбджэгъур мэфаем агъэунэфы; Щыгъыным икI, ныбджэгъуныгъэм ижъ; Узыпэрэхъуджэ нэуж бгъотыжьрэр-ныбджэгъу. Ныбджэгъу зиIэр къанэ, былым зиIэр хэкIодэ; Ныбджэгъур унэ къыкIаплъэ, джэгъогъур плъакъо къеплъы; Бэр зэкъотмэ - текIоныгъ.

Зы цIыфыр зы цIыфым ищхэпс. ЦIыфыр цIыфы зышIырэр IофшIэныр ары. Адыгэхэм ар дэгъоу къагурэIо, Iофыри шIу алъэгъу. Ащ фэгъэхьыгъэ гущыIэхэр: ЦIыфым ыуасэр ылэжьырэр ары. ЧIыр куоу зыжъорэм игъажъо къажъо; Узэдэлажьэмэ лэжьыгъэр бэгъон; Iоф уиIэмэ ыпэ уитэу къэкIухь; Емызэщ иIоф къыдэхъу; Неп зыIорэр мэунэ, неущ зыIорэр мэунэхъу; ЗэдеIэрэмэ бгыри агъэкощы; ИлэжьакIэ фэд илэжьыгъэр, нэмыкIхэри.

ШIэныгъ, гъэсэныгъ, акъыл, IэпэIэсэныгъ-ахэр анахьэу цIыфыр къэзыIэтрэмэ зыкIэ ащыщых. Ащ ишыхьатых мы гущыIэжъхэр; Акъыл зимыIэм къулай иIэп; Акъылым янэр гупшыс; Акъылыр –былым, былымыр – осэпс; Акъылыр цIыфымкIэ ятIонэрэпс; Акъылыр мэлъыхъо, насыпым къегъоты; Акъылыр зыфаер амал; ЦIыфым кIочIэ лыеу хэлъыр акъыл; Угъэсагъэмэ шIэныгъэр уиIэзэгъу; КIалэр цIыкIузэ агъасэ, шэфыр ( воск) цIынэзэ афызы, нэмыкIхэри.

ЦIыфым Iофэу ышIэрэр зэкIэ зэрэзэригъафэрэр гущыIэр, псалъэр ары. ГущыIэм икIуачIэ гъунэ иIэп, ар зынэмысрэ зи щыIэп. Джары ащ ехьылIагъэу адыгэхэм гущыIэжъыбэ зыкIыряIэр. Ахэм ащыщых мыхэр: ЗигущыIэ нафэм, ынапэ фыжьы; Зыбзэ IэшIур гущыкIу; ИгущыIэ тIо къыIорэп, икъамэ тIо къырихрэп; ТхьамыкIэм ичатэри итопри ижабз.; ГущыIэ дахэм гъучIыр къегъэщы; ГущыIэм уегъэунэ ыкIи уегъэунэхъу; ГущыIэр птIупщымэ аркъэн кIэлъымыдзыжь; ЖэкIэ маис, IэкIэ сэмэгу; Бзэр гум италмэщ( переводчик); Бзэр цIыф лъэпкъым ылъэапс, нэмыкIхэри.

ШIумрэ емрэ ренэу зэготхэу щыIэныгъэм хэлъых. ЦIыф лъэпкъыр ахэмэ зэряплъырэм мэхьанышхо иI. Тарихъым къызэригъэлъагъорэмкIэ, адыгэхэм шIу ашIэныр яшэнэу къахьы. Мыщ фэдэ гущыIэжъхэм ар къагъэлъагъо: ШIум ибзыхьаф кIодрэп; ШIумрэ емрэ зэгъусэх; Зыгу шIум ынэгу шIу; ШIу зышIэрэм шIу фыщылъ, нэмыкIхэри.

ЫчIыгу, илъэпкъ, ичыл, игушъхьэлэжь, ыбзэ цIыфым шIулъэгъоу афыриIэр гъунэнчъэу ягъашIэ адыгэхэм къахьы. Ар къыраIотыкIы къыкIэлъыкIощт гущыIэжъхэм: Чылэ чылэ нахьи тэ тичыл; Хымэ дышъэ унэ нахьи тиунэжъ; Хэку бгынэнрэ шъуз бгынэнрэ зэфэдэ, нэмыкIхэри.

ЛIыгъэм, къэрэбгъагъэм, Iашэм фэгъэхьыгъэ гущыIэжъ заули ягугъу къэсшIын: Хьэйнапэ нахьи нэкъэ-пакъ; ПакIэм къымыхьыгъэр жакIэм къыхьыжьрэп; Пытэм ынэ жъырэп, ыгу цакорэп; ЛIыр лIызэ мэлIэжьы. Чэтэ чIэгъым нан щаIожьрпэ; Зэмыпэсрэм урегъэпсыхы; Шым игъэрибгъу, хьэм игъэрищ, лIым игъэщэкI;АIорэр зымыушъэфрэр лIы ныкъу; Чатэм цэ Iумылъмэ- зы бэщ; Хьэм ышъо хъу зэхъум пщыунэм кIуагъэ; Хьэр пылъэу, бгъэр пылъэу дэкIыгъ, нэмыкIхэри.

ЩыIакIэм ылъэныкъо зэфэшъхьафхэм яхьылIэгъэ гущыIэжъхэр: Хым иныджрэ къушъхьэм ипкIашъэрэ зэIокIэжьы; Дунаир техьэ-текI, куцыр теуцогъу- теуцогъу; Пэрмэжьыр мэшъхьалъэ, шъхьадж илъэпкъ еожьы; Къэплъфыгъэр лъэкуцI- къалъфыжьыгъэр-шъхьэкуцI;Чэмы лъакъо шкIэ ыукIрэп; Зицуакъэ зэжъум епIорэр зэхихрэп; Бэрэ угущыIэмэ уипщ ыцIэ къыпIэкIэIон; Мышъэм пкIашъэр зытефэм гъумыгъугъэ, гъуер зытефэм зи ыIожьыгъэп; Хьэчый IубэIущыр пцэжъые фащ; Ошъуапщэм уешъуекIэ къэуцуна, цум уегыйкIэ гурыIона; Озэщмэ пщынэ еу; Уае зыщещхырэм шыблэ щэгъуагъо; Гъэмэфэ уаер кIакIоу онакIэм пыпхагъэм нахь благъ.

Щэч хэлъэп, гущыIэжъ пэпчъ мэхьанэ куу зэриIэм, бзэр зэригъэбайрэм, акъыл зэрэхэпхырэм. Уехърэхъышэжьынэу щытэп къыткIэхъухьэхэрэ сабыйхэу неущрэ мафэм лъэпшъэ пытэкIэ хэуцощтхэм япIуныгъэкIэ гущыIэжъхэм мэхьанышхо зэряIэм, таужкIэ къэкIыщт лъэужхэм ягушъхьэлэжь зэрагъэбайрэм, непэ лъапсэ тфэхъурэм неущ шъхьапэ зэригъотыщтым.

Чэтыжъ Марин,

Адыгэкъалэ иапэрэ гурыт еджапIэ ипащ.

Возврат к списку

Top